In vele kasten ligt nog wel een tafelkleed of zakdoeken die de bomma geborduurd heeft. Merklappen of tekendoeken zijn grotere lappen stof waarop patronen geborduurd zijn, die als voorbeeld dienden om linnengoed of kleding te versieren. De Engelsen verwoorden het mooi als ‘sampler’. Deze manier van patronen bewaren dateert al van voor de boekdrukkunst. En in Schulen woont er een specialiste ter zake: Erica Uten. En ze vertelt vol passie over de geschiedenis van de merklappen, en over haar eigen band ermee.
Een oude merklap kon meerdere functies hebben. Jonge meisjes leerden ermee naaien en borduren. De lap was een oefendoek waarop verschillende borduur- en naaisteken uitgeprobeerd werden. De meeste bewaarde merklappen zijn echter veel meer. Net als een schooldiploma geven ze weer welke vaardigheden de maakster onder de knie heeft. Heel vaak staan er alfabetten op de lap, de maakster is dus geletterd. Ze zal niet alleen in staat zijn om haar huishoudlinnen met geborduurde letters te merken, maar kan ook lezen en waarschijnlijk schrijven. Naast letters komen er meestal allerlei motieven voor, vaak religieuze. Dat is niet merkwaardig aangezien de schoolse opvoeding vroeger bijna volledig in handen was van kloosterorden. Of de meisjes ook de diepere betekenis kenden die schuilgaat achter de bloemen, voorwerpen en dieren die vaak terugkeren, valt nog moeilijk te achterhalen. Typisch Vlaams zijn planten, bloempotten en vruchtenmanden. Vaak voegden de maaksters hun naam en het jaartal toe. Zo draagt de oudste bekende gedateerde merklap het jaartal 1598.
Na 1850 veranderde er veel op educatief vlak en werd de minimum leerstof op school nauwkeurig vastgelegd. Er ging minder aandacht naar handwerkonderricht. De kruissteek behield wel zijn belang voor het merken van linnen en kledij. Kruissteekmotieven werden minder belangrijk. Zelfs de godsdienstige symbolen verdwenen grotendeels. De typische lappen van die periode bevatten vooral naai oefeningen. Naarmate er meer tijd beschikbaar was voor handwerk, werden allerlei handwerktechnieken toegevoegd. In de loop van de 20ste eeuw verdween de merklap als schooloefening.
Gelukkig is de merklap niet totaal verdwenen. Volwassenen hebben de merklap (her)ontdekt. Eind jaren ’80 besteedde het Nederlandse tijdschrift Ariadne aandacht aan merklappen. Erica was meteen verkocht omwille van de combinatie van borduren en geschiedenis. Ook het feit dat oude merklappen meestal door kinderen gemaakt werden, en merklappen zowat het enige door vrouwen gemaakte erfgoed is, fascineerde haar. Ze raakte bevriend met Mariëtte Verheggen, die een grote collectie merklappen heeft in haar privémuseum in Dieteren (Susteren, NL). Zo ging de merklappentrein aan het rollen voor Erica. Haar zoektocht naar merklappen en hun achtergrond werd een passie. Ze nam deel aan bijeenkomsten in Engeland en vond contacten over de hele wereld. Ze leerde zelf speciale borduursteken uit boeken en slaagde erin patronen te tekenen van oude merklappen, onder meer eentje uit Hasselt.
Merklappen borduren is een tijdsintensief hobby. Een gewoon rood merklapje vraagt een tiental werkuren. Erica borduurde al meer dan 70 merklappen, sommige hadden meer dan honderd uren nodig. Erica vormt samen met een dertigtal andere bewonderaarsters van oude merklappen de ‘Lapzussen’, een vereniging die sinds 2004 elke eerste dinsdag van de maand samenkomt in het Museum voor Heem-en Oudheidkunde te Kontich, dat een van de belangrijkste verzamelingen merklappen in Europa bezit. Dan wisselen ze info en kennis over merklappen uit en bewonderen elkaars creaties. Erica Uten onderhoudt als ‘opperlapzus’ ook goede contacten met liefhebbers en museumconservators in binnen- en buitenland, onder meer met Frieda Sorber, die de historische collectie van het ModeMuseum in Antwerpen samenstelde.
In Limburg zijn er weinig merklappen bewaard, tot grote spijt van Erica Uten. Ze droomt ervan ooit een studie over Vlaamse merklappen te maken. Er zijn weinig beoefenaars van dit kunstambacht, wel bewonderaars. Op dit ogenblik zijn jongere vrouwen meer bezig met breien en naaien. Het basismateriaal voor merklappen is beschikbaar in goede handwerkwinkels. Materiaal om historische merklappen na te borduren zoals patronen, geschikte stof en garens is te vinden op het internet.
