Ik zie mijn overbuur Fons Berden regelmatig vertrekken of thuiskomen met twee handkistjes. En uit elk kistje stak achteraan een hanenstaart. Hij gaat ‘hanenzingen’, dat doet hij al 64 jaar. Ook zoon Serge is al 20 jaar bezeten van deze microbe.
Hanenzingen? Daar wilde ik graag eens het fijne van weten. ”Kom dan maar eens mee naar Schreurs (Café Welkom) in Wintershoven op zondagvoormiddag”, was Fons’ reactie. Zo gezegd, zo gedaan. We spraken af op zondag 18 december 2022.
‘Hanenzingen’ is een oud volksspel. Men spreekt ook van ‘kraaihanenwedstrijd’, ‘hanenzetting’ en ’hanenkraaiing’. Het spel werd reeds beoefend einde 19de eeuw. Sinds 2011 is het zelfs erkend als Immaterieel Vlaams Cultureel Erfgoed. Op sommige plaatsen (in Oost- en West-Vlaanderen) is de winnaar de eigenaar van de haan die het meest kraait. In Limburg gok je vooraf op het aantal keren dat je haan zal kraaien, met andere woorden ‘hoeveel slagen je haan zal zingen’ binnen een bepaalde tijdspanne. Duurt het spel één uur, dan gok je vanaf 40 slagen, duurt het een half uur, dan gok je vanaf 20 slagen. In beide gevallen kan je dit aantal verhogen per 10 slagen. Men kan ook raden hoeveel keren de haan meer of minder zal kraaien dan het opgegeven aantal. Dat noemt men dan onderslag of bovenslag. Winnaar is de speler wiens haan dit gokcijfer het best benadert.
Sinds 1997 wordt het ‘hanenzingen’ gespeeld in Wintershoven. Vroeger gebeurde dit op vrijdagavond, in een schuur achter Café Welkom. Vanaf 2002 speelt men buiten, waar 168 hokken of ‘loches’ zijn voorzien. Aanvankelijk werd er gespeeld op donderdag, vrijdag, zaterdag en zondag. Sinds 2018 enkel nog op zondagvoormiddag. De spelers komen niet alleen uit Kortessem, maar ook van Wellen, Borgloon, Diepenbeek, Hoeselt, Vlijtingen …
Het spel wordt gedurende het hele jaar beoefend. In de zomer zijn er soms minder spelers omdat de hanenzetters eveneens duivenmelkers en/of sportvissers zijn. Fervente spelers gaan ook elders spelen met hun hanen: in Jeuk, Borlo, Rummen (binnen), Rutten (dinsdag), Donk (zaterdag, zondag en maandag), Kleine Spouwen en sommigen rijden zelfs over de taalgrens naar Lantremagne, Oreye, Hermée en Stockay.
Toch is ook dit volkse spel met uitsterven bedreigd. Tot eind 2022 speelde men ook nog in Bommershoven. In september 2023 zullen de hanen waarschijnlijk voor het laatst kraaien in Wintershoven …
Hoe verloopt een wedstrijd ‘hanenzingen’ in Kortessem?
Café Welkom ‘bij Ludo en Chris’ opent zondagmorgen omstreeks 8 uur.
Het bestuur van de vereniging ‘Hanenzingen Wintershoven’ arriveert als eerste. De deelnemers melden zich vanaf 8u30. Ludo America, de sympathieke cafébaas en zijn dochter bedienen de klanten, maar Ludo zal later zelf ook meespelen.
Er wordt wat gepraat, iets gedronken terwijl de inschrijvingen lopen. In een aangrenzend lokaaltje zitten vijf mannen van het bestuur achter een lange rij tafeltjes. Elk heeft een welbepaalde taak: inschrijven van de spelers, toekennen van de nummers, noteren van de gok, ontvangen van het deelnemingsgeld, invoeren van gegevens in de computer, geven van het startsein …
Iedereen die wil spelen mag, op voorwaarde dat de hanen ingeënt, geringd en tam zijn. Elke deelnemer mag één of meer hanen inzetten. De spelers krijgen voor elke haan een formulier waarop het nummer van het hok staat waarin de haan geplaatst moet worden. De spelers hebben gegokt op het aantal keren dat zij verwachten dat hun haan zal ‘zingen’ tijdens het spel. Soms zetten zij ook in op onderslag of bovenslag. Dit staat eveneens op hun blad genoteerd.
Alle spelers, blijkbaar zijn het enkel heren, zorgen ervoor dat zij en hun hanen tijdig ingeschreven zijn. Omstreeks tien voor 9 is het tijd om de zanghanen te halen. Zij staan nog afwachtend in hun kastjes in de koffers van de wagens omdat het buiten erg koud is. Zo’n kastje, ‘bot’ genaamd, werd vaak door henzelf of door een plaatselijke ‘handige Harrie’ vervaardigd. Er zijn zelfs enkele echte kunstwerkjes bij.
De deelnemers verplaatsen zich naar het ‘wedstrijdterrein’ via het pad achter de rij hanenhokken. Dit kiezelstenen pad is circa twee meter breed en rechts is er een lange wand van nagenoeg 70m met hokken waarin de hanen zullen geplaatst worden voor het spel. Elk hok draagt een nummer. Iedereen zoekt zijn nummer(s) op en plaatst zijn hanenkastje (bot) op de grond bij het hok met het toegekende nummer. Elk hok kan aan de achterzijde geopend worden door de houten achterwand naar boven te schuiven. Wanneer er op de kleine hoorn geblazen wordt door één van de bestuursleden moet iedereen vlot zijn haan in het hok plaatsen en de achterwand sluiten door deze weer naar beneden te schuiven.
De spelers haasten zich naar de voorzijde. Op enkele meters afstand van de hanen is een overdekte ‘tribune’. Achter een houten wand van zowat één meter hoogte bevindt zich één rij eenvoudige houten banken, zonder rugleuning. Deze rij banken strekt zich eveneens uit over een lengte van 70 meter. Op deze banken gaan de ‘aantekenaars’ zitten op de voor hen bestemde, genummerde plaatsen.
Van hieruit kijken ze naar hun hanen en naar de hanen die hen toevertrouwd werden. Alle hanen staan netjes naast elkaar, elk in hun hok. Door het kippengaas aan de voorzijde van hun hok zijn de hanen goed zichtbaar; het is een prachtig zicht, al die magere en vette, grote en kleinere hanen met een verenpracht in wit, zwart, bruin …
Vóór de aantekenaars is een schuine houten plank bevestigd, waarop per haan een briefje wordt gelegd. Hierop noteren ze een cijfertje telkens wanneer de betreffende haan kraait: 1, 2, 3, 4…tot 10, en dan herbeginnen ze van 1 op de volgende regel.
De deelnemers houden de score bij van maximaal vier hanen, de eigen hanen en hanen van collega’s.
Er kraaien vandaag een 100-tal hanen van ruim 30 verschillende deelnemers. Er zijn dus 100 hokken in gebruik. Vroeger waren dat er soms 165! Op de banken hebben zowat 25 aantekenaars plaatsgenomen. Achter de zitplaatsen is er nog een meter open ruimte. Hier staan een aantal ‘controleurs’, verspreid over de hele lengte. Men voorziet één controleur per drie aantekenaars. Zij moeten de goede gang van zaken opvolgen. Ook zij hebben hanen in het spel gezet.
Dan weerklinkt het geluid van de kleine hoorn opnieuw en start het spel.
De hanen kraaien dat het een lieve lust is. De aandacht van de aantekenaars is gericht op de kraaiende vogels voor hen. Zij noteren elke ‘slag’. Achter hen houden de ‘controleurs’ de aantekenaars in het oog. Iedereen moet rustig blijven zitten en de absolute stilte bewaren. Achter de controleurs bevindt zich een wand. Op ooghoogte is er een met kippengaas gedichte strook van ca. 10 cm hoogte over de hele lengte (ca 70 meter) van deze wand. Toeschouwers mogen vanaf daar het spel gadeslaan.
Overal in de streek verloopt het spel zoals hier beschreven, maar in Wintershoven gebeurt er meer. Hier heeft men reeds sinds 2015 problemen met een buurman, die zich ergert aan al dat gekraai op zondagmorgen. De mannen hadden me op voorhand al gewaarschuwd: “Schrik niet, wanneer hij schiet, hij maakt lawaai om het spel te verstoren … “Héë dut da vur os te faradjieë!”
En ja hoor, op een bepaald ogenblik horen we een kanonnetje dat afgeschoten wordt. Het is zo’n toestel dat in fruitplantages gebruikt wordt om de vogels af te schrikken. Wat later horen we het lawaai van slaan op een metalen voorwerp. Op sommige zondagen start hij een boomzaag of gebruikt hij steentjes om lawaai te maken. Hij roept ook af en toe minder lieve woordjes richting buren. Soms is hij de hele duur van het spel het storende element, maar vandaag is het erg koud en blijven zijn lawaaierige tussenkomsten beperkt. Het gevolg van zijn handelen is dat sommige hanen, die stilgevallen waren, plots opnieuw beginnen te kraaien, en andere zwijgen verstomd … In elk geval wordt het resultaat hierdoor beïnvloed. Er zijn zelfs hanenspelers die in Wintershoven niet meer willen deelnemen omwille van de lawaaierige buurman.
In het café zit intussen een groepje van zes ‘tùissers’ te kwajongen. Enkele kaarters zijn vast, anderen wisselen in de loop van de voormiddag omdat ze ook met hun hanen spelen. Het is wel duidelijk dat ze zich met het ‘kojounge’ amuseren.
De spelers die in het café zitten, krijgen om het kwartier een tussenstand. Drie kwartier na de aanvang van het spel druppelen andere spelers binnen. Het laatste kwartier mogen enkel de aantekenaars en controleurs aanwezig zijn. De deur naar het spelterrein wordt dan op slot gedaan.
Een kwartier later, om tien uur, geeft het hoornsignaal het einde van het spel aan. De hanen worden terug in hun kastjes geplaatst en tijdelijk in de schuur of stal ondergebracht. De mannen zoeken weer de warmte van het café op waar heerlijke, warme tomatensoep met balletjes klaar staat. Tevens wordt er verslag uitgebracht van de burenruzie: “Héë hèt alwier gesjòtte!”, “Héë hèt al twie kèrre geboembardiërd!”
De formuliertjes met de resultaten worden verzameld en alles wordt in de computer ingegeven. Tegen een wand van het café hangt een A4’tje met de startgegevens van het gespeelde spel: de namen van de deelnemers, de nummers van de hanen, de gok die geplaatst werd met de bijbehorende inzet.
Na verloop van tijd komt iemand de uitslag, die met stift op een bord genoteerd werd, ophangen. Iedereen kan de resultaten nu raadplegen. Om een prijs af te halen dient men zich weer aan te melden in het bestuurslokaal.
Een half uurtje later, om 10u30, vindt er een tweede wedstrijd plaats. Tijdens de onderbreking kan men weer hanen inschrijven en een gokje wagen. Deze wedstrijd duurt slechts een half uur. Je kan dat spelen met dezelfde hanen, maar Fons heeft hiervoor twee andere hanen meegebracht. Iets voor half elf haalt hij die twee hanen uit de opslagruimte en wandelen we richting het spelterrein.
Er zijn nu beduidend minder spelers, misschien omdat het toch wel erg koud is. Het spel verloopt identiek, maar duurt dus maar half zo lang. Volgens Fons zingen de hanen nu vaker omdat ze merken dat ze beter gehoord worden. De afhandeling van het spel gebeurt net zoals bij het eerste. De uitslagen worden weer opgehangen en de winnaars kunnen hun winst opstrijken. Rijk zullen ze hier niet van worden en als ze aan het eind van het seizoen een analyse maken, hebben ze meer verloren dan gewonnen. Dat is de prijs voor hun spelplezier, een aangenaam tijdverdrijf..
Wanneer ik afscheid neem in het café roept Ludo me toe: “Volgende week kom je maar terug hé! Volgende week ‘moet’ je terugkomen, want dan is het kerstkoek …”
Volgende week is het Kerstdag, 25 december! Dat is duidelijk geen reden om een wedstrijd ‘hanenzingen’ te annuleren. En de week nadien, op zondag 1 januari, zal het hanenzingen eveneens plaatsvinden! Misschien zijn er dan iets minder deelnemers, maar Fons en Serge en anderen zullen weer present geven.
“Vuil sjôns manne! En Gelúkkeg Nôujoùr!
