In de Christelijke traditie vieren we Carnaval op de zondag, maandag en dinsdag vlak voor de start van de vastentijd van 40 dagen. In Lanaken wordt het einde van carnaval gevierd op dinsdagavond onder leiding van de Raod van Laon tot Aoke, de lokale carnavalsvereniging, met een heuse heksenverbranding, een uniek gebeuren in Limburg.
Wat gebeurt er precies?
Op zowat 200 m van het Kerkplein komt het prinsentrio (de jeugdprins, de jeugdprinses en de prins) om 19u samen met de Raod van Laon tot Aoke, het carnavalscomité (in het lokale dialect: Carnavalskomiteit). De echtgenotes van de comitéleden doen ook mee: zij hullen zich in een zwarte tule en een heksenkleed (een lange, zwarte jurk) waarop ze spinnen bevestigden. Ze dragen een hoed en sommigen een bezem (een bessèm). Samen met hun kinderen, de Zaote Hermenie Jus te Neve, de comitéleden en de 3 prinsen -in het totaal zo’n 70 mensen- begeven ze zich in een stoet naar het Kerkplein. Dat is het plein dat zich bevindt tussen de kerk en het gemeentehuis en waar er rond 300 kijklustigen op hen wachten.
Op dat plein hangt er sinds vrijdagnamiddag een groot hoofd van een heks in polyester. Het werd opgehangen aan het eind van de kinderstoet die op vrijdag alle lagere scholen in Lanaken aandoet. Rond half negen op dinsdagavond wordt er op het Kerkplein een brandstapel met een heks in hout toegevoegd. Dit beeld is elk jaar anders en wordt altijd gemaakt door Jonas Vandamme. Haar vaste attributen zijn een heksenkleed, een masker en een bezem. Als de stoet op het Kerkplein is aangekomen, volgen de speeches: eerst die van de voorzitter van de carnavalsvereniging, daarna zijn de burgemeester en de drie prinsen aan de beurt. Elk jaar maken de prinsen een liedje over zichzelf; ook deze liedjes worden gezongen. Nadien dansen de mannen van het carnavalscomité en hun vrouwen tweemaal een polonaise rond het houten heksenbeeld. De blaaskapel (Zaote Hermenie) lardeert het geheel met muziek.
Stipt om 23u11 steken de drie prinsen met toortsen de brandstapel in brand en wordt de heks door het vuur verteerd. Dat betekent meteen het officiële einde van het hele carnavalsgebeuren in Lanaken; dit moet effectief om klokslag 23u11, want 11 is een magisch getal in de carnavalswereld. De verantwoordelijken blijven nog tot het vuur volledig gedoofd is en zorgen voor het opruimen; de anderen gaan iets drinken of keren naar huis, want morgen begint de vasten.
Wanneer, hoe en waarom is dit ontstaan?
De heksenverbranding zoals hierboven beschreven bestaat in Lanaken sinds 1983, dus al 40 jaar. Ze ontstond vanuit de carnavalsvereniging Road van Loane tot Aoke. Deze vereniging begon in 1972 en is een versmelting van 2 carnavalsgroepen, waarvan een vroegere, die bestond van 1956 tot en met 1961.
Het embleem van Road van Loane tot Aoke is een heks. Voor de krant die de vereniging sinds 1974 ter gelegenheid van carnaval uitgeeft, koos ze de naam: De Bèssemgezèt. De versie voor kinderen en jongeren is er sinds 2012 en werd Het Bèssemgezètje. In 2013 kocht de carnavalsvereniging een carnavalswagen met één grote heks van 4 meter hoog; deze wagen gaat mee in alle optochten waaraan Road van Loane tot Aoke deelneemt.
Samen met deze elementen en de heksenverbranding is Road van Loane tot Aoke overduidelijk sterk verbonden met ‘de heks’. De oorsprong vinden we hoogstwaarschijnlijk in de lokale geschiedenis van Lanaken want in de jaren 1603 en 1613 was er een heksentribunaal in de waterburcht, Pietersheim. Je kan de overblijfselen van deze 12de eeuwse burcht nu nog bezoeken. In een vitrine kan je zelfs kopieën zien van de vonnissen van de heksenprocessen. Greet Crijns heeft er volgens de geschiedschrijving vier andere vrouwen beticht van hekserij: ze hebben het allen met de dood moeten bekopen.
In Pietersheim werden minstens vier heksen na gruwelijke folteringen verbrand, eentje werd eerst gewurgd voor ze verbrand werd, één vrouw werd vrijgelaten op borgtocht. Zie hiervoor ‘Maaslandse heksenprocessen’ door Ingrid M.H. Evers, 1984. Heksen werden gezien als oorzaken van onheil en dood want ze werden ervan verdacht een pakt met de duivel gesloten te hebben. Dit bijgeloof en alle gevolgen die het met zich meebracht, hadden een grote impact op de samenleving en dat zindert nog na, onder meer in de orale volkscultuur in Lanaken. Op de website Vlaamse Volksverhalenbank vind je een 6-tal verhalen die een beeld geven van wat heksen in Lanaken veroorzaakten. Lanaken koos er ook voor om een van haar straten Bessemerstraat te noemen; in deze naamgeving vinden we eveneens een verwijzing naar de onafscheidelijke compagnon van de heks. In het verleden waren er trouwens heel wat ‘bessembinders’ in Lanaken; met het maken (binden) van bezems kon je goed geld verdienen. Lanaken was gekend voor deze bloeiende handel.
Wat betekent de heksenverbranding in Lanaken anno 2023?
De heksenverbranding in Lanaken anno 2023 betekent voor velen een emotioneel afscheid van de carnavalsperiode die onherroepelijk voorbij is – een periode van uitgelaten vreugde, dansen, zingen, zich verkleden, drinken en samen zijn. Telkens weer zijn er mensen die wenen als ze het beeld van de heks in vlammen zien opgaan. Volgens sommigen betekent het ritueel een middel om het kwade af te weren en een poging om de komende oogsten van onheil te sparen. Welke betekenis een deelnemer of toeschouwer er ook aan geeft, het succes van de heksenverbranding in Lanaken is duidelijk en groeit jaar na jaar.
Ondersteuning aan dit evenement
Er zijn nauwelijks onkosten aan deze heksenverbranding. De gemeente Lanaken zorgt via haar politiediensten voor de nodige ondersteuning, onder andere met dranghekkken, het regelen van het verkeer enz. De carnavalsvereniging zelf neemt de overige kosten op zich.
