In 1974 werden voor het eerst de heksenfeesten georganiseerd in de Banneuxwijk in Hasselt onder de naam “Nieuwveldfeesten”. Aanleiding was de 100ste geboortedag van schrijver Alfons Jeurissen (1874-1925). De grote bezieler achter dit initiatief destijds was Jef Mangelschots, hij is jammer genoeg in 2022 overleden. Net voor de coronapandemie groeide het idee bij Jan Dierckx voor een ‘Revival van de heksenfeesten’.
Wat voorafging
In de Hasseltse Banneuxwijk is er een Heksenberg, maar ook een Alfons Jeurissenstraat en -plein. Op het plein staat het standbeeld van de schrijver. Dit beeld stond eerst in het centrum van Hasselt. Jeurissen was een geboren en getogen ‘Hasselaar’, zijn geboortehuis op de Fruitmarkt 22 staat er nog steeds. Jeurissen was een douanier die van Hasselt naar Peer overgeplaatst werd. Hij hoorde de verhalen van zijn collega’s en heeft er een eigen literaire erfenis van gemaakt. De spookverhalen van Jeurissen hadden het volksgeloof van de negentiende eeuw als thema. Hij schreef verhalen over de heikleiters of heikneuters, de arme boeren die woonden op de hei. Het waren turfstekers, men gebruikte turf om zich te verwarmen. Niet toevallig is er ook een Turfstekerstraat in de Banneuxwijk, gelegen tussen Zonhoven en Kiewit. De heide daar is altijd een twistpunt geweest tussen Hasselt en Zonhoven. Met de bouw van het Albertkanaal in 1933 veranderde deze buurt in een typische tuinwijk, genoemd naar Onze-Lieve-Vrouw der Armen.
Ter nagedachtenis aan Alfons Jeurissen werden er in 1974 heksenfeesten georganiseerd tijdens het laatste weekend van augustus, met een stoet op de laatste zondag. Ze werden Nieuwveldfeesten genoemd, ‘Nieuw Veld’ is het centrum van de Banneuxwijk. Later werd de naam Heksenfeesten ingevoerd. De feesten bestonden uit twee delen: een folkloristisch deel met de verhalen van Jeurissen en een tweede deel met heksen, spoken, duivels enzovoort. Het evenement vond plaats van 1974 tot 1984, en de verschillende wijkverenigingen werkten er samen aan. Er werd telkens een wagen gebouwd rond een thema, bijvoorbeeld de jaarmarkt, het circus, enzovoort. In 1984 waren er maar liefst 40.000 mensen aanwezig. Maar jammer genoeg raakte de inspiratie op en zijn de heksenfeesten toen gestopt.
Een initiatief van Jan de Belleman
Nadien bleef het vele jaren stil, tot in 2020 op een facebookpagina van de wijk filmpjes en foto’s van de traditie gedeeld werden. Al snel volgden commentaren als ‘dat was een schone tijd, kwam die tijd maar eens terug’. Jan Dierckx was als Belleman van de stad Hasselt begaan met het immaterieel cultureel erfgoed. Hij heeft de heksenfeesten meegemaakt als jongen van 5 tot 15 jaar Op zijn facebookprofiel, dat openbaar is, deed hij een oproep: als hij 25 mensen zou vinden die hem wilden helpen, zou hij een poging zou wagen om opnieuw te starten met de heksenfeesten. Maar liefst 30 mensen reageerden. Jan belegde een vergadering in december 2020, maar toen kwam corona… In oktober 2021 pikte hij de draad weer op en waren er nog steeds 14 mensen enthousiast om de heksenfeesten van 50 jaar geleden te laten herleven.
Jan schreef een driejarenplan uit voor de mensen van de wijk; sommigen hadden de feesten meegemaakt, anderen niet. In jaar één plande hij een tentoonstelling, in jaar twee de heksenverbranding en in jaar drie de nieuwe optocht.
Er zijn vier historische heksen van de Banneuxwijk: Zwarte Mie, Kromme Berb, Schele Rozalie en Kwezel Octavie. De heksengilde heeft in 2006 nog het land rond getrokken met deze poppen. Tegenwoordig bevinden deze vier heksen zich in de collectie van het Stadsmus, het Hasselts stadsmuseum. Zwarte Mie is de grootste van de vier. Ze is circa 3 meter groot, de andere drie ongeveer 2 meter. Jan dacht: ‘ik moet die heksen terug hier krijgen’. De heksen van 50 jaar oud zijn volgens hem cultureel erfgoed dat niet verloren mag gaan. De werkgroep wilde dat cultureel erfgoed opnieuw tonen. Het probleem is echter dat er in de wijk geen stockageruimte beschikbaar is. Daarom is de afspraak gemaakt met het Stadsmus dat de heksen in augustus telkens op weekend mogen terugkomen. Zo kwamen de wijkheksen terug thuis in 2022 en werd er een tentoonstelling gemaakt rond de vraag: Wat waren deze feesten vroeger en waar willen we ermee naar toe in de toekomst? De achterneef van Jeurissen bracht veel info aan voor de expo. Op een oproep voor oude foto’s en filmpjes kwam aanvankelijk niets, tot drie maanden voor de expo. Toen schoten velen in gang en uiteindelijk konden 700 foto’s getoond worden. De oude filmpjes werden aan elkaar gemonteerd tot een geheel.
Er zijn inmiddels heel veel nieuwe inwoners in de Banneuxwijk en de oude generatie zit in het rusthuis. Voor de ene zijn de nieuwe heksenfeesten het herleven van jeugdsentiment en voor de anderen is het een kennismaking met deze traditie. Jan heeft zijn eigen zonen en dochter ook verteld over de heksenfeesten. Maar Jan zegt wel: ‘Ge moet ze niet zeggen hoe ze het moeten doen. Verjonging moet op tijd beginnen, zodat deze mooie tradities kunnen blijven doorleven. We herstellen, maar willen niet kopiëren, vandaar de keuze voor ‘revival’. We willen in dezelfde trant verder gaan, maar wel volgens een visie van 50 jaar later en dus ook het cultureel erfgoed respecteren. De kinderen die het vroeger hebben meegemaakt zijn nu vijftigers’.
Enkele anekdotes over de revival
Familieleden van rusthuisbewoners zeiden: ‘wij komen nog eens wandelen met mama en papa’.
Op de expo zagen mensen plots op een van de foto’s hun moeder, die recent overleden is. ‘Mogen wij deze foto hebben, mijn mama staat daarop als jong meisje?’. De foto is op groot formaat afgedrukt voor de familie…
Toen de historische heksen op zaterdag terugkwamen naar de Banneuxwijk, kregen zij een plaats in iedere hoek van de wijk. Een 700-tal mensen werden meegetrokken naar zaal de Hazelaar en vele kinderen waren als heks verkleed. Langs het rusthuis stonden drie balkons vol en toen een heks voorbij kwam begonnen ze allemaal te wenen en te applaudisseren.
De kinderen van Jef Mangelschots vertelden: ‘Jan, ge zijt goed bezig, wij gaan u helpen’.
1500 bezoekers kwamen de expo bekijken. Jan had beloofd dat als er 500 mensen zouden komen, hij zijn schoen zou opeten. Hij heeft woord gehouden, maar heeft hiervoor wel een schoen in chocolade laten maken!
De nieuwe heksenfeesten van 2023
Er was geen vlammetje ontstaan, maar een grote vlam! Jan is voorzitter van een gemotiveerde stuurgroep van 12 mensen. Verder zijn er verschillende werkgroepen voor het bouwen van de schepenbank, de vuur-act, heksendans, de naaigroep, licht en geluid enzovoort …, alles voor een heel mooi spektakel. Op het programma staat een showavond in de tent op vrijdag 25 augustus, en op zaterdagavond 26 augustus om 20u30 een openluchtspel met heksenverbranding.
2023 begon met de oproep naar figuranten voor de historische heksenverbranding. Op 7 december 1540 werd in Kuringen een vroedvrouw op de brandstapel gebracht. Jan heeft veel boeken over hekserij gelezen en alle historische namen van die heksenverbranding teruggevonden. Vroedvrouwen werden in vroegere tijden vaak als schuldige aangewezen bij een dood kind. Voor de terechtstelling van 2023 werd een pop om te martelen en te verbranden. Die pop had dezelfde vorm als de actrice die de heks speelde; het was een iets kleinere dame die als pop verplaatst kon worden in een schaduwspel dat kleine kinderen niet choqueert. Jan vertelt: ‘Er zijn 90 figuranten gevonden die het verhaal zo historisch correct mogelijk naspelen, met martelingen en al. Slechts 5 % van het verhaal is geromantiseerd. Een traditie terug in ere brengen doe je goed of je doet het niet. Zo maakt de snit-en-naad groep middeleeuwse kledij . We huren gepaste kleren voor de schout, de aartsdiaken, enzovoort …’
En Jan vertelt verder: ‘We deden een oproep om de voortuinen opnieuw te versieren zoals vroeger. Ik zou al blij geweest zijn met 50 versierde tuinen, maar het werden er 250! In de voortuinen stonden zelfgemaakte heksen. Er stonden ook heksen aan de vensters van de huizen en de oude heksenvlaggen kwamen weer boven. Daarom hebben we besloten om nieuwe vlaggen te laten maken voor dit jaar. Ook de heksenkoeken zijn terug, gemaakt door bakker Ghislain Bikkems. Op zijn 83e heeft hij beloofd om speciaal voor de feesten de koeken in de vorm van een bloem te bakken en ieder jaar voor heksenkoeken te zorgen. Als de oude garde zegt ge zijt goed bezig, dan voelt ge u ook goed’.
Er werd in 2023 ook een Heksengazet uitgegeven.
De toekomst
In 2024 zullen de heksenfeesten plaatsvinden op 6-7-8 september, met op 8 september de eerste vernieuwde heksenstoet. Het is een lustrum ter ere van 150 jaar Alfons Jeurissen én omdat 50 jaar geleden de eerste heksenstoet uitgetrokken is. De datum is een week later dan normaal vanwege de zevenjaarlijkse Virga Jessefeesten. In 2025 gaan de Heksenfeesten weer door in het laatste weekend van augustus. Het comité wil duurzaam werken: de wagens van de Virga Jessefeesten worden omgebouwd en doorgegeven naar de Heksenfeesten.
Er komt ook een nieuwe wijkheks, een reuzenheks. Zij zal de nieuwe stoet openen. Haar lijf in rotan wordt in Keerbergen gevlochten, de kop en de handen worden gemaakt door een Hasseltse kunstenaar. De kleren worden gemaakt door een kledingontwerper in de Banneuxwijk. Het wordt een moderne heks van 3 meter hoog. Ze zal in 2024 ook gedoopt worden en ingeschreven worden in het bevolkingsregister met een meter en een peter. De naam van de nieuwe heks blijft uiteraard nog geheim…
De revival heeft drie doelstellingen: de wijk bij elkaar brengen en zo saamhorigheid bevorderen, de aanwezigen iets laten bijleren en de jeugd onze traditie leren kennen en onderhouden. Ook de inbreng van de allochtone gemeenschappen in de wijk, onder meer in de naaigroep, bevordert de saamhorigheid: De stad Hasselt is de heksenfeesten genegen: ze steunen op logistiek en financieel vlak. Verder zijn er contacten met andere heksendorpen zoals Vielsam en Beselare.
Een slotwoord van Jan: ‘We hebben een steentje gegooid in de vijver en het groeit en groeit en groeit…’
Blij dat ik lid ben van deze groep