Twaalf dagen voor het grote Evermarusfeest, dat in Rutten plaatsvindt op 1 mei, heb ik een afspraak met Albert Nijs. Als ik het dorp binnenrijd wapperen de Evermarusvlaggen en prijken links en rechts affiches van de feestelijkheden aan de ramen. Albert wacht me op met zijn collega van het Evermaruscomité, François Schaltin. Terwijl we samen het dorp te voet doorkruisen langs de belangrijkste plaatsen van de Evermarusfeesten, vertellen ze beiden over het jaarlijks terugkerende evenement. Het bestaat ‘sinds mensenheugenis’ – hoelang precies, daar is discussie over. Wat men met zekerheid weet is dat de volksheilige in Rutten vereerd wordt sinds de 11e eeuw.
Rond 690 werd Evermarus, een godvruchtig Fries edelman, samen met zeven andere pelgrims op zijn terugtocht vanuit Compostela in de bossen bij Rutten vermoord door de beruchte rover Hacco en zijn bende. Na de ontdekking van de stoffelijke resten, in de tiende eeuw, werd Evermarus heilig verklaard. Jaarlijks wordt op 1 mei zijn marteldood herdacht, en dit al meer dan duizend vijftig jaar.
De feestelijkheden kennen steeds weer hetzelfde verloop. Op 21 april start de noveen, het negendaagse rozenkransgebed in de Evermaruskapel. Op de laatste dag van april wordt het Evermarusbeeld overgebracht van de kapel naar de kerk, waar het op een draagbaar met baldakijn wordt geplaatst. ’s Avonds wordt een eucharistieviering opgedragen in de kapel, gevolgd door een rozenkransgebed. Het feest op 1 mei brengt het dorp, vele bedevaarders en bezoekers uit alle windstreken op de been. Achtereenvolgens staan op het programma: de mis voor de Haccouren om 7u in de kapel (zij maken hun paarden klaar tijdens de hoogmis), de hoogmis van 9u, de processie van 10u30 en het martelarenspel in de kapelweide en de Zwarte weide om 14u. Om 18u wordt het religieuze feest beëindigd, tijdens het Lof. Waarna er op de kermis en tussen pot en pint verder wordt gefeest tot in de kleine uurtjes. Op 2 mei vindt om 9 u in de kerk een zielendienst voor de afgestorvenen plaats. Daarna verzamelen de Haccouren om hun amenden (boetes) te betalen voor wat ze mispeuterden op 1 mei. De periode van 1 tot 8 mei vormt een octaaf. Het Evermarusfeest wordt afgesloten met een eucharistieviering op 8 mei. Daarna wordt het Evermarusbeeld in processie terug overgebracht naar de Evermaruskapel waar het verblijft tot 30 april van het volgend jaar .
De organisatie en voorbereidingen verlopen volgens een vast stramien, een draaiboek is niet echt nodig, verzekert Albert me. De laatste wijzigingen aan het spel gebeurden in 1924, toen pastoor Cuppens zorgde voor aangepaste teksten, in verstaanbaar Nederlands. Hij voegde ook de groep engelbewaarders aan het spel toe. In 2018 werd n.a.v. van 1050 jaar Sint-Evermaar een nieuw boekje uitgegeven waarin de teksten werden opgenomen. Sinds enkele jaren is men bezig met het inventariseren van de details , zoals bijvoorbeeld wanneer de klokken worden geluid.
Op vette dinsdag beginnen zowel de pelgrims als de Haccouren (de rovers) met de voorbereidingen van het feest. Vanaf begin april voel je in het dorp dat ‘Rutten mei’ in aantocht is. De verschillende groepen van de processie komen bijeen. Kinderen passen de processiekleren. De engelbewaarders en pelgrims oefenen de liederen in. Vrijwilligers zetten de processieattributen klaar. Haccouren maken met paal en touw de ‘ring’, waarbinnen het martelarenspel plaatsvindt. Bij dit alles worden vaste regels en tradities gehandhaafd.
Wanneer ik op 1 mei naar Rutten rij is het dorp afgesloten voor het verkeer. Ik wandel de Evermarusprocessie tegemoet. Ze bestaat uit een liturgisch deel, afgesloten door het Heilig Sacrament, en het historische deel, met het beeld van Sint-Evermarus voorop. De protagonisten zijn: Evermarus, vertolkt door de pelgrim met de hoogste anciënniteit, en zijn zeven gezellen. Pelgrim kan je alleen worden door als bloedverwant van een pelgrim,die overlijdt of niet meer kan meedoen, op te volgen. Uiteraard moet je in Rutten wonen. Dan volgen acht engelbewaarders, voor elke pelgrim één. Twee wildemannen, gekleed in klimopbladeren en voorzien van een stevige knots, zorgen voor orde en tucht. De Haccouren te paard, voorop Hacco, vertolkt door de oudste Haccour, sluiten de processie af. Ook hier kan je enkel via anciënniteit overste worden. Iedere mannelijke inwoner van Rutten kan vanaf twaalf jaar Haccour worden. De processie wordt normaal geopend door een harmonie , maar als gevolg van Covid 19 ontbrak die dit jaar. Erg gesmaakt door de omstaanders zijn de kleuters die mee in de processie lopen, verkleed als kleine pelgrims, kleine Haccouren, engeltjes en edelknapen. Verder in de processie: het biddend volk, bezoekende pelgrims, lokale bestuurders, priesters en diakens, misdienaars, dragers van vaandels, reliekschrijnen en een baldakijn.
Na de middag verzamelen dorpelingen en bezoekers bij de kapelweide waar de stoffelijke resten van de vermoorde pelgrims werden gevonden en waar een kapel werd gebouwd op het graf van Evermarus. Het martelarenspel, ingeleid door één wildeman en afgesloten door de andere, verbeeldt hoe Evermarus en zijn gezellen op hun doortocht een onderkomen vinden in het bos. Acht engelbewaarders bezingen de zielenrust van de pelgrims. De pelgrims worden echter verraden door de knecht van Hacco. De rovers overvallen hen, terwijl ze zich zo goed mogelijk verweren tegen hun aanvallers. Uiteindelijk worden Evermarus en zijn gezellen vermoord. De jongste pelgrim ontkomt. Hij vlucht naar de Zwarte Weide, waar zich een tweede folkloristisch deel van het spel afspeelt, een achtervolging van de ontsnapte pelgrim door de rovers te paard. Beide partijen zijn gewapend met wilgentakken en delen rake klappen uit. Uiteindelijk valt de pelgrim na het derde schot van hoofdman Hacco. De omstaanders, naar schatting zo’n twaalfhonderd, missen niets van het hele spektakel. Jong en oud voelen zich betrokken.
Van een Ruttenaar die me graag wat meer vertelt over deze wonderlijke en unieke traditie, verneem ik hoe het Evermarusfeest een bijzondere trots en eer is voor wie geboren en opgegroeid is in Rutten. Voor hem is het ondenkbaar een ‘Rutten mei’ te missen! Eén mei is voor de Ruttenaren een dag van verbondenheid met de familie en het hele dorp. Ook de uitgeweken Ruttenaren blijven op deze dag terugkeren naar hun dorp. Tegelijk leeft er grote bezorgdheid bij de oudere generatie: zullen de jongeren de traditie bewaren en verderzetten? Hebben ze er voldoende belangstelling voor? Er is enkel nog de plaatselijke kleuterschool, waar enkele leerkrachten het Evermarusverhaal jaarlijks met hun leerlingen naspelen. Maar of dat voldoende is? En dan zijn er nog de nieuwe inwoners van Rutten: zij hebben geen band met deze traditie, hoe zouden zij ze dan kunnen verderzetten?
De stad Tongeren zorgt dat de straten er netjes bij liggen en levert nadars en bewegwijzering aan. Op 1 mei houdt de stad Tongeren evenwel een autovrije zondag én organiseren ze de Tungrirun, twee events die de Ruttenaren als ‘concurrentie’ beschouwen. Ik bespeur wat ongenoegen over de betrokkenheid van de stad. Is men het Evermarusfeest in Rutten dan niet méér genegen?
Een belangrijke zorg voor het Evermaruscomité is de zoektocht naar sponsoren, veelal Tongerse handelszaken en KMO’s. Sinds enkele jaren is het bovendien lastig om een betaalbare harmonie te vinden die bereid is om de processie muzikaal te begeleiden.
De Evermarusfeesten zijn sinds 2017 opgenomen in de Inventaris Immaterieel Cultureel Erfgoed Vlaanderen. www.immaterieelerfgoed.be
Je kan de activiteiten in het kader van de Evermarusfeesten vinden op de website www.evermarus.be en op de facebookpagina www.facebook.com/SintEvermarusfeest/